Sinds enkele weken openen we deze blog met een uitzonderlijke auteur. Emmanuel Tourpe (Franse site), hoogleraar communicatie en filosofie en tevens directeur bij ARTE, verheugt ons met zijn “minicursussen communicatie”, waarin hij zijn kennis op briljante wijze uiteenzet.
In deze minicursus communicatie nr. 7 trakteert Emmanuel ons op een tekst die ons terugbrengt naar onze steriele gewoontes: idolatrie van het beeld, cultus van het oppervlakkige. Hij herinnert ons er ook treffend aan dat het woord voor het schrift ontstond. Het is echter dit laatste dat de beschaving in staat stelde om vooruitgang te boeken door kennis over te dragen van de ene generatie op de andere, in een ver verleden waarin de levensverwachting te laag was om de bestendiging van kennis alleen via het woord te garanderen.
Ik laat u genieten van deze nieuwe “minicursus communicatie” van Emmanuel en verwijs ook graag naar de vorige afleveringen: nr. 1, nr. 2, nr. 3, nr. 4, nr. 5 en nr. 6.
Minicursus communicatie nr. 7
De rage om te zien, de wijsheid van het luisteren: van het gedesoriënteerde oog naar de zachtheid van het woord
Iedereen denkt dat sommigen van ons een visueel geheugen hebben en anderen een auditief geheugen. Het is een oude theorie uit de 19e eeuw die we te danken hebben aan Charcot. Eigenlijk klopt ze niet helemaal (de herinneringen die verbonden zijn met de zintuigen zijn partieel en vervagen snel, zoals blijkt uit onderzoek uit de jaren zestig). De dichter Claudel verwoordde het mooi: “Het oog luistert”, waaruit blijkt dat in werkelijkheid al onze zintuigen met elkaar verbonden zijn: het “gezond verstand”, zoals Aristoteles het noemde, verbindt uiteindelijk al onze verschillende gewaarwordingen.
Alles wat ik waarneem komt in werkelijkheid samen in mijn visie op de wereld: er is niet aan de ene kant datgene wat ik hoor en aan de andere kant wat ik proef of zie, maar het zijn rivieren van gewaarwordingen die de monding van mijn zicht op de wereld binnenstromen. En in de oceaan van mijn intelligentie komen al deze verschillende wateren samen in één enkele massa.
Maar hierachter zit een boeiende waarheid: er is echt wel verschil in de manier waarop we dingen waarnemen, al naargelang we kijken of horen, spreken of schrijven. Kijken, luisteren, lezen (of laten zien, spreken, schrijven) – het zijn drie verschillende deuren naar de betekenis van de dingen. Communiceren via video, telefoon of e-mail heeft heel andere gevolgen. Het zijn niet zomaar twee zintuigen (zien, horen) en drie uitdrukkingsmiddelen (tonen, spreken, schrijven), maar drie deuren van de ziel en de betekenis die zich voor ons openen.
Een absolute ster uit de jaren ’60 (die toen even hoog stond aangeschreven als Marylin Monroe of Andy Warholl) werkte veel aan dit onderwerp: Marshall McLuhan. Goed nieuws: iedereen kent ten minste twee van zijn slogans: 1. Het medium is de boodschap 2. Het mondiale dorp.
Slecht nieuws: zijn briljante geschriften (zoals The Gutenberg Galaxy) zijn legendarisch gestoffeerd, chaotisch en op het randje van alles. Maar er is EEN interessant idee: het medium (media) dat ik gebruik om mezelf uit te drukken is al een boodschap op zich. Het feit om iets te tonen, te laten luisteren, te laten lezen is op zich al een diepgaande boodschap.
Televisie bijvoorbeeld (dat hij een “warm” medium noemt omdat het onze waarneming verzadigt) maakt ons relatief passief en hypnotiseert ons. We merken hier dat hij Arte nog niet kende – ha ha. Radio (“koud” medium) vraagt veel meer van onze verbeelding, van onze aandacht: we moeten zelf een bijdrage leveren, want niet alles wordt in geluid gegeven, we moeten ons inspannen om mee te kunnen doen.
Maar eigenlijk moeten we veel dieper graven in deze halfbakken, half-briljante theorieën van McLuhan. Welke waarheid zit erin? Ik zie er twee.
1. Medusa of de verleidingen van het oog
Vandaag de dag meten alle media hun succes op basis van “video views” op het internet. De doctrine is overal hetzelfde: “video eerst”. We bevinden ons in een maatschappij die gedomineerd wordt door visie – om de eenvoudige reden dat dit ons dominante zintuig is. Maar er is een reëel gevaar dat McLuhan bijna heeft opgemerkt: de blik wordt verzadigd door licht, kleuren, beelden. We riskeren te allen tijde afgoderij, dat wil zeggen, we verwarren wat we zien met wat er is. Het “beeld” van onszelf overheerst en make-up wordt de norm voor ons uiterlijk. De fysieke verschijning van iemand heerst over de rest, door ons instinct verwarren we een mooi lichaam met een mooie persoonlijkheid. Tieners blijven urenlang voor shows met zero inhoud hangen, alleen maar omdat de beeldenstroom hypnotiseert. Ik zie twee medicijnen voor deze ontsteking van de ogen: het beeld en het luisteren.
1.1. Het beeld en de afgod
Onze musea worden overdonderd door hordes mensen die foto’s of video’s maken van absolute meesterwerken, zonder de tijd te nemen deze te bewonderen. Ze verafgoden het beeld. Porno vormt ongetwijfeld de laagste schaal van deze idolatrie van het zien, waarbij het lichaam van de ander steeds meer een materieel en minder relationeel object wordt.
Ik stel voor om, samen met een denker genaamd Jean Luc Marion (L’icône et la distance) onze blik te richten op het echt en langzaam aanleren van visie en schoonheid. Bijvoorbeeld door één keer per week de tijd te nemen om een meesterwerk te beschouwen – en niet alleen maar te bekijken. Om er onze aandacht op te vestigen. Langdurig. Door binnen te treden in dit werk dat om onze interpretatie vraagt en erop wacht dat wij het bewonderen zodat het wordt voltooid. Emmanuel Levinas, een uitstekend filosoof, zei altijd dat de gezichten van oude mensen het mooist waren omdat in de aftakeling ervan, soms in het verlies van vorm, de uitstraling van de ziel verschijnt. De ware erotiek zelf blinddoekt zich om de andere zintuigen te openen voor waarnemingen die worden tegengehouden door de versteende kracht van de blik. Laten we niet langer met stomheid geslagen zijn, zoals zij die versteend werden toen Medusa naar hen keek.
1.2. De zoutpilaar
Als de vrouw van Lot zich omdraait om Sodom in vuur en vlam te zien staan in plaats van te luisteren naar wat haar was gezegd, verandert ze in een zoutpilaar. We weten niet meer hoe we moeten luisteren, waardoor we meestal zelfs niet eens de teksten meer horen van liedjes die we leuk vinden. Tijdens de mis zijn we vaak niet in staat om te volgen wat er gezegd wordt en dwingen we onszelf om de teksten te lezen op hetzelfde moment dat ze aan ons worden voorgelezen. De protestanten hebben de katholieken een echte les geleerd: het Woord op zich is al iets dat ons aangrijpt. Onze katholieke cultuur van zien en tonen (architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst…) heeft ons het luisteren uit het oog doen verliezen… De katholieke Contrareformatie wilde zo graag het zien (cf. Rococo) tegenover het protestantse luisteren stellen dat het absurd werd.
Vandaag de dag bieden toepassingen zoals Audible een kans om opnieuw te leren horen, te luisteren. Laten we ons verplichten om soms naar de radio te luisteren (arte radio, France Culture, France Inter, muziek 3) en niet alleen naar de televisie om onze oren te voeden, een verwaarloosd zintuig. Voor christenen is het moment aangebroken om te herbeleven wat dit betekent: in het begin was er het Woord. Vanuit dit oogpunt zijn podcasts niet alleen een technologische doorbraak, maar ook een grote culturele kans: het opnieuw ontdekken van ons oor, van ons luisteren dat al eeuwenlang begraven ligt onder het privilege van het zicht.
2. Gossip girls: spraak is noch taal, noch schrijven
Men laat ons geloven dat onze geschiedenis begon met het schrift. Dat klopt niet, het is een illusie… een optische illusie. Onze geschiedenis begon met het gesproken woord, met verhalen rond het haardvuur. Schrijven is een late getuige van de mondelinge geschiedenis. De geschiedenis begon met het gesproken woord. Bovendien hebben grote specialisten (zoals Marcel Jousse) aangetoond dat de grote schriftelijke verslagen van onze beschaving werden gemaakt om te worden onthouden en mondeling te worden verteld: het ritme ervan is dat van een woord. Het schrift komt later. Een filosoof genaamd Derrida ging wat ver in dit privilege van het woord boven het schrift door alleen maar betekenis, waarheid te erkennen aan wat er over het onderwerp wordt gezegd. Het schrift zou de dood van de communicatie zijn. We moeten niet overdrijven, want zoals het gezegde luidt “woorden zijn vluchtig en schrift is blijvend”. Schrijven is een manier om een boodschap in de tijd vast te leggen: een liefdesbrief is als iets dat in brons is gegraveerd. Het Schrift vereeuwigt ons woord, geeft het een gewicht, dat van de verblijfplaats, van het blijven bestaan.
Maar er is nog iets dat Louis Lavelle in het boekje, waarvan ik hieronder de gratis link heb geplaatst, goed heeft opgemerkt:
“We hebben niet langer de ervaring van eenzaamheid, waarin het denken zichzelf ervaart wanneer het geleidelijk aan in woorden verandert, met als gevolg dat ze deze zowel verbreekt als vergroot.
We verwarren vaak kletsen met praten. Onze taal is zelden de maximale uitdrukking van innerlijke herbronning. Vaker vullen we beschikbare tijd met woorden. Maar dat kan een verkwisting van het woord zijn. Verdient spraak niet zeldzaam te zijn (“er wordt rekenschap gevraagd voor alle nutteloze woorden “)? Zeven keer op uw tong bijten alvorens te spreken is niet alleen een uiting van voorzichtigheid: het is een stukje wijsheid. De manipulatieve kracht van de spraak, of het verlies van betekenis in het chatten en roddelen, in sexto’s of smakeloze tweets, moet worden tegengegaan door het essentiële woord dat uit het diepst van de ziel komt. Praten maakt ons schatplichtig. Een woord zet onze ziel op het spel en stelt ze bloot. Als we deze diepte van de taal, deze wortels van het woord opnieuw zouden vinden in het diepst van ons hart? En op die manier de echte waarde ervan? We geven het laatste woord aan Lavelle: “De corruptie van woord en schrift is het symbool van alle andere corruptie: het is zowel oorzaak en gevolg. En men kan er niet aan denken om het ene of het andere te zuiveren zonder de eigen ziel te zuiveren. In dit opzicht is de periode waarin we leven vol gevaren: we moeten waakzaam zijn om deze af te weren. »
Verder lezen
Lavelle, L. (1946). La parole et l’écriture
von Balthasar, H. U., & Givord, R. (1960). La prière contemplative
Omslagafbeelding: shutterstock
Posted in Diverse.
