Vervrouwelijking van straatnamen: zinvol debat of politiek gebaar?

Vervrouwelijking van straatnamen: zinvol debat of politiek gebaar?

 

Op 5 maart 2020 publiceerde Barbara Trachte, Staatssecretaris voor Economische Transitie in Brussel, op haar Linkedin-account een interactieve kaart met de straatnamen van de Belgische hoofdstad. Daaruit blijkt dat slechts 6,1% van de straten in de Belgische hoofdstad naar vrouwen zijn vernoemd. Tegelijkertijd werd gemeld (Franse website) dat er een verordening werd voorbereid om de vervrouwelijking van straatnamen te vergemakkelijken met participatie van de bevolking. De eerste case wordt de Leopoldtunnel in Brussel. De al in ongenade gevallen Belgische vorst heeft immers al voldoende straten, lanen, pleinen en andere pleinen in Belgenland naar zich vernoemd en kan wel een tunnel missen. In dit artikel ga ik dieper in op het onderwerp van statistieken over vrouwelijke straatnamen, heb ik me helemaal verdiept in de oorsprong van straatnamen en heb ik het ten slotte, om deze kwestie lichter te benaderen, over een context die gunstig is voor de pariteit tussen mannen en vrouwen.


Oorsprong van het project rond Brusselse straatnamen

In de media lezen we dat het vaderschap (of liever moederschap :-)) van het project “Towards Equal Street Names” zijn oorsprong vindt in een publiek initiatief voor meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen. En ik ben de eerste om te zeggen dat dit nodig is. Voor dit doel werd € 15000 toegewezen aan de vzw Open Knowledge Belgium om deze kaart te realiseren. Technische details hierover zijn hier (Engelse website) beschikbaar.

carte genre des noms de rue à Bruxelles

In het geel staan de mannelijke straatnamen, in het paars de vrouwelijke.

Straatnamen en masculiniteit: een wereldwijd fenomeen

De vaststellingen in Brussel zijn niets buitengewoons. Straten die vernoemd zijn naar vrouwen zijn in elk land in de minderheid.

“Het aandeel van vrouwennamen in Marseille wordt geschat op 0,6%, in Clermont-Ferrand 1,2%, in Lyon 1,1%, in Brest 1,6%… Dit is een perfecte weerspiegeling van het seksisme in de Franse samenleving, zo leert een artikel (Franse site) in het Franse weekblad l’Express ons.  In Parijs gaat het om slechts 6% volgens een telling in Le Figaro.

Ook in Duitsland zijn vrouwennamen in de minderheid, zoals blijkt uit een grondig (en visueel mooi) werk (Duitse site) van het dagblad Die Zeit. In Londen (Engelse site) lijkt het aandeel veel hoger (27,5%) maar nog altijd lager dan dat van mannen. Een team van Mapbox (Engelse site) deed hetzelfde onderzoek al in 2015 voor San Francisco, Mumbai, New Delhi, Chennai (zie onderstaande kaart) en de resultaten zijn overal hetzelfde. In Italië is de situatie vergelijkbaar: al naargelang de bron varieert het percentage straten dat naar een vrouw wordt genoemd van 4% tot iets minder dan 12% (Italiaanse sites). In Milaan (Italiaanse site) zijn slechts 130 straten naar vrouwen vernoemd. De vraag blijft wat de oorsprong van deze situatie is.

le genre des noms de rue à San Francisco

Straatnamen volgens gender in San Francisco (bron: Mapbox)

Straatnaamgeving: een gebruik in het verleden geworteld

Straatnamen zijn vooral een weerspiegeling van het verleden. De historicus Jean Bouvier zegt (Franse site) over Aix-en-Provence:

“Tot ongeveer de 17e eeuw werden straatnamen uitsluitend bepaald door de inwoners zelf, in een soort van grote collectieve creatie. Ze zijn helemaal niet onbeduidend, ze vormen het geheugen van een stad en getuigen van haar geschiedenis: landschappen, economische activiteiten, cultureel en politiek leven, … Een groot aantal van  uitvalswegen in Aix hebben hun naam te danken aan deze categorie.”

Ditzelfde toponymische proces geldt voor de Verenigde Staten. Zoals Algeo (1978) (Engelse site) aantoont, zijn straatnamen geworteld in de lokale geschiedenis en activiteit bij het ontstaan van Amerikaanse steden. De tweede golf van naamgeving neemt afstand van de lokale geschiedenis en neemt meer algemene namen aan met herdenkingsmotieven. De verschillende onderzoeken van Azaryahu richten zich op het traceren van de geschiedenis van steden op basis van de studie van straatnamen als sociologische objecten. Het lijdt geen twijfel dat straatnamen een afspiegeling zijn van de maatschappij, en in het bijzonder van het zeer mannelijke karakter van de maatschappij in die tijd.

Het hernoemen van de straten: in eerste instantie een politiek gebaar

In het Brusselse project worden gegevens “bovengehaald” als blanco cheque voor initiatieven (waaronder een verordening om straten te hernoemen) waarvan de kwetsbaarheid wordt weerspiegeld in deze verklaring van Nawal Ben Hamou. De staatssecretaris van Gelijke Kansen en lid van de Socialistische Partij, die zegt:

De zichtbaarheid van vrouwen op straat verhogen is volgens ons een van de mogelijke hefbomen om de gelijkheid van vrouwen en mannen in de openbare ruimte te bevorderen.

Nawal Ben Hamou

Deze uitspraak geeft de kwetsbaarheid weer van de aanpak en de leegte van de argumenten. Mevrouw Ben Hamou benadrukt door “volgens ons” te gebruiken dat de vervrouwelijking van straatnamen geen andere basis heeft dan haar eigen overtuiging dat het de zaak van de vrouw zal helpen. Zoals Azaryahu (1996) (Engelse site) eigenlijk aantoont, zijn de namen die aan de straat worden gegeven vooral een afspiegeling van een politieke agenda, een afspiegeling van de macht op een bepaald moment. De oorspronkelijk door het volk gekozen namen worden daarom vervangen of aangevuld (in perioden van geografische expansie) met namen die, nu overwinning, dan weer een beroemdheid eren. Zoals Azaryahu laat zien, maken straatnamen het mogelijk om de geschiedenis van een stad te lezen en het is in deze precieze context dat het Brusselse initiatief moet worden geplaatst. Het veranderen van een of meer straatnamen is niets meer dan een getuige van de feministische stroming. Het is een getuige van een politiek bewustzijn van de rol van de vrouw. Politici vinden het dan noodzakelijk om hun agenda, hun prioriteiten in het collectieve onbewuste te vast te leggen via de naam van een straat.

Vrouwelijke straatnamen: ja, maar met welk doel?

Het probleem is dat er geen bewijs is dat deze verering van de vrouwelijke zaak via toponymie enig effect zal hebben op het fenomeen van de noodzakelijke emancipatie van vrouwen. Straatnamen zijn immers aanwezig in het collectieve onbewuste in de letterlijke zin van het woord. De herinnering aan hun oorsprong is in de loop der tijd verloren gegaan. En als je dat naar boven brengt, komt er onvermijdelijk een beetje ouderwets parfum vrij. De artikelen die dit doen zijn in het beste geval onderhoudend, in het slechtste geval anekdotisch. Le Figaro heeft een computergrafiek (Franse site) gemaakt en het is treffend om vast te stellen dat FigData zich eraan gewaagd heeft. Klassieke journalisten hebben de taak ongetwijfeld niet waardevol genoeg bevonden. Ironisch genoeg zijn het “de gegevens” die hier opnieuw als excuus dienen.

De geschiedenis herschrijven om de toekomst vorm te geven?

Het gebaar van de vrouwelijke politici in Brussel dient dus alleen een politieke agenda. Hoe kunnen we oprecht hopen dat de vervrouwelijking van straatnamen kan bijdragen aan een meer gelijkwaardige samenleving? Dit element is anekdotisch en tenzij het door de bevolking wordt omarmd, kan het alleen maar belachelijk worden gemaakt. U hoeft alleen maar de opmerkingen op sociale netwerken te lezen waartoe de Brusselse advertentie heeft geleid u daarvan te overtuigen.

rues erwin rommel en allemagne

22 straten zijn nog steeds vernoemd naar Erwin Rommel, een nazi generaal in West-Duitsland.

Willen we met dit gebaar de realiteit van een verleden uitwissen dat de man inderdaad vaak naar voren werd geschoven? Wat heeft dat voor zin? Wie herinnert zich nog de oorlogshelden uit het verleden aan wie een straatnaam was opgedragen? En trouwens, wie kan het wat schelen? Misschien is het beste bewijs wel om naar Duitsland te gaan. Ondanks een zwaar verleden werden kunstgrepen zoals het veranderen van straatnamen niet algemeen toegepast. Zo is Hindenburg nog altijd aanwezig op 438 straat- en pleinborden, en verrassender is Erwin Rommel met 22. De “woestijnvos” was immers tot zijn laatste dagen een bewonderaar van de Führer. En dan heb ik het niet over de alomtegenwoordige sporen van het communistische verleden in voormalig Oost-Duitsland. Naast de meest opvallende voorbeelden (Karl-Marx-Stadt hernoemd in Chemnitz) zijn er veel verwijzingen naar de communistische periode.

Aangezien straatnamen sociologische objecten zijn die geen andere waarde hebben dan historische waarde, kunnen we ze best laten bestaan en ons bezighouden met andere kwesties. Zijn er in een wereld die zo vertroebeld is als die waarin we nu leven geen andere prioriteiten dan het willen hernoemen van straatnamen?

Waar het echt om gaat: de vrouw opnieuw vertrouwen geven

De echte prioriteit is om verder te gaan dan de clichés en de wortels van het probleem te zoeken. Deze taak zal ongetwijfeld een generatie lang duren, want het moet op een zo vroeg mogelijke leeftijd beginnen. Jonge meisjes moeten de kans krijgen om vertrouwen te krijgen in zichzelf, in hun potentieel, en moeten alle instrumenten krijgen om zich te kunnen ontwikkelen in de maatschappij. Jongens moeten worden opgeleid en hun gedrag moet worden gecorrigeerd. Wat vooral moet worden gecorrigeerd is  het paternalistisch en vernederend gedrag dat sommige mensen tolereren uit angst om te worden geplaatst aan de rand van een samenleving die tolerant moet zijn of anders van racisme wordt beschuldigd,

De obstakels voor ondernemerschap van vrouwen moeten door middel van een collectieve en politieke inspanning worden weggenomen. Maar de politiek mag haar geloofwaardigheid (die al zo laag ligt) niet ondermijnen door zich te richten naar anekdotisch bewijs. Het resultaat van deze strijd voor meer gelijkheid staat op het spel.

Als u meer wilt weten over de obstakels voor vrouwelijk ondernemerschap raden wij u aan te luisteren naar onze podcast met Florence Blaimont (van WoWo Community) over dit onderwerp. We hebben ook een video gemaakt (“De wereld van business” met Pierre-Raffaele) die een aanvullende kijk op het onderwerp geeft (zie hieronder).

 

Bronnen

Algeo, J. (1978). From classic to classy: Changing fashions in street names. Names, 26(1), 80-95.

Azaryahu, M. (1996). The power of commemorative street names. Environment and planning D: Society and Space, 14(3), 311-330.

Illustratie: shutterstock


Geplaatst in Diverse.