De minicursussen communicatie werden tijdens de lockdown door de filosoof en hoogleraar communicatie Emmanuel Tourpe (Franse site) op zijn Facebookpagina gepubliceerd. Oorspronkelijk bedoeld voor een kring, leken deze minicursussen hun plaats te verdienen het web, zodat iedereen er van kan genieten. Dat is intussen gebeurd en we willen graag Emmanuel bedanken om ons hier zijn teksten te laten publiceren.
Minicursus communicatie nr. 11
De communicatie helen: als woorden gaan kwetsen
Velen onder u lezen de berichten van andere mensen op Facebook zonder er zelf te publiceren of te becommentariëren: dit gedrag van “stalker”- of “voyeur” is begrijpelijk is omdat het woord nemen risico met zich meebrengt. De meesten onder ons hebben felle kritiek op “politici” en hun communicatie, zonder zich zelfs maar te realiseren in welke mate het woord, zodra het is uitgesproken, kan verdelen. Elke standpunt, elke zelfexpressie is als een zwaard dat splitst en in stukken snijdt: elk vertoon lokt een onverwachte en uit de hand gelopen reactie uit. “Elke communicatie mist zijn doel” (Louis Lavelle). Ons woord, datgene wat we willen zeggen, is als het ware gedoemd tot mislukken: ” Hij kwam tot zijn eigen volk, en zijn eigen volk ontving hem niet”.
Het is een merkwaardige paradox: we zijn gemaakt voor de dialoog, maar deze is gedoemd te mislukken.
De filosoof Maurice Nédoncelle zei: we zijn geboren voor de “wederkerigheid”. Verre van een individueel “ik” of een individueel “mij”, zijn wij diep van binnen eigenlijk een “wij”, geboren om te communiceren en gedachten uit te wisselen. Dit was de genialiteit van Socrates: het is via de dialoog dat het voor iedereen mogelijk wordt om zelf “geboren” te worden. Elk woord getuigt van moed en kan een kracht tot samenhorigheid vormen: zoals de toespraken van Churchill tijdens de oorlog. Het kan een richting aangeven, een pad dat gevolgd moet worden, zozeer zelfs dat er, in woorden, een kracht van het licht is, een kracht om te oriënteren; dit is de reden waarom bedrijven “waardecharters” schrijven, of waarom we onze eigen waarden binnen ons gezin in de keuken hangen: “in deze familie zeggen we ’s ochtends goedemorgen”. Er zit zoveel kracht in een woord dat het in het Hebreeuws hetzelfde werkwoord is als ” doen”. Wanneer zeggen hetzelfde is als doen, ontstaat er een wereld onder onze woorden, de wereld gaat vooruit dankzij datgene wat we communiceren. De grote filosoof Austin ontdekte deze “perlocutieve” kracht van onze taal, ik bedoel de magie van elke uitwisseling waarbij we de wereld transformeren. Ik spreek – ik creëer.
Maar wat een onmiddellijke teleurstelling! Ik word verkeerd begrepen; ik druk me slecht uit. Ik bedoel dit, men begrijpt dat. Ik denk dat ik helder en duidelijk ben, maar de persoon met wie ik spreek mist altijd mijn innerlijke context, en ik mis die van hem. Tussen mijn grenzen en mijn fouten ligt ook een lang dat onmogelijk te vertellen is, verhaal over wat ik bedoel met mijn woorden, de termen die ik gebruik en waarvan de betekenis geworteld is in alles wat ik heb beleefd en dat de ander niet heeft geweten. Ik denk dat ik me verstaanbaar maak door vanuit het diepst van mijn hart te spreken; maar het blijft gesloten voor degene tot wie ik mijn boodschap richt. Ik denk dat ik duidelijk ben, maar alles blijft duister voor degene die de a priori’s van wat ik wil zeggen niet deelt. Alle communicatie is op voorhand gedoemd tot mislukken omdat de Wij, de communie die er als enige voor kan voor zorgen dat de uitwisseling, de communicatie perfect en vloeiend verloopt, een dagdroom blijft, een hindernis, een doel, een onmogelijke horizon. We beginnen met “We” in onze uitwisseling van woorden, maar dit begin botst op de onmogelijke wederkerigheid van onze ervaringen, onze wonden, onze grenzen. Het begin van een gesprek is het openen van een misverstand.
Alle communicatie is op voorhand gedoemd tot mislukken omdat de Wij, de communie die er als enige voor kan voor zorgen dat de uitwisseling, de communicatie perfect en vloeiend verloopt, een dagdroom blijft, een hindernis, een doel, een onmogelijke horizon.
Wat betekent dit dan? Kunnen we niet communiceren? Moeten we het opgeven en in feite, net als de stalkers, voorzichtig weigeren ons te uiten uit angst om beoordeeld, bekritiseerd of ondervraagd te worden? Precies het tegenovergestelde moet gebeuren, het tegenovergestelde van verzaking. De grote manier om de communicatie te helen, om te voorkomen dat deze in een mislukking verzinkt, is altijd opnieuw beginnen. We kunnen alleen begrijpen wat communicatie betekent als we het als synoniem beschouwen voor geschiedenis: geschiedenis is vooruitgang, een constante vooruitgang. Zoals de geschiedenis zich voortdurend ontvouwt, soms verbeteringen aanbrengt en soms serieuze stappen achteruit zet (“dialectiek”, Hegel) – zo moet de communicatie tussen ons voortdurend worden hervat, altijd weer opnieuw worden begonnen. Het gesproken woord moet altijd opnieuw opstaan, zich herpakken, zichzelf in vraag stellen en een ongekend risico nemen.
Herbert Wiener, een van de grootste denkers, en tevens communicatietheoretici, van de 20e eeuw, ontdekte de drijvende kracht achter deze voortdurende verbetering. In een baanbrekend boek, “Cybernetica: control and communication” (1948) (Engelse site) ontvouwde Wiener alle componenten van deze integrale en voortdurend herpositionerende communicatie. We kennen er minstens één element van, dat deel is gaan uitmaken van het alledaagse taalgebruik: het concept van de “feedback”, dat Wierner promootte en dat later zo succesvol was in de psychologie en het bedrijfsleven. Het idee is eenvoudig en ingenieus: het kenmerk van geslaagde communicatie is zich altijd weer in vraag stellen, zich verbeteren op basis van de reacties van anderen op wat ik zeg. De reacties op mijn woorden, hoe kritisch ook, stellen mij in staat om datgene dat ik wil zeggen en het begrip ervan op een steeds nauwkeuriger, duidelijker en nauwkeuriger manier te vernieuwen. De “terugkoppeling”, de feedback, geeft dit aan: als je me bekritiseert, als je niet ontvangt wat ik bedoel, als wat ik zeg mislukt, dan is het onontbeerlijk om opnieuw het woord te nemen, aangepast aan de feedback. In een relatie of op kantoor zijn misverstanden en confrontaties in de communicatie onvermijdelijk. Ze behoren tot de essentie van de spraak, die geschiedenis en vooruitgang moet zijn. Communicatie is die naam alleen waardig als ze weigert te capituleren, op te geven en toe te geven aan een onvermijdelijk falen. Opnieuw geboren worden, als een sfinx, opnieuw beginnen, integreren wat de ander naar mij terugstuurt, steeds weer over de grenzen heen gaan – dit maakt de communicatie tot een oefening van nederigheid en liefde, zonder welke het niets anders is dan lege doctrine, propaganda, inflatie van het ego of geklets.
Meer lezen
Lavelle, L. (1940). Le mal et la souffrance
Images : shutterstock
Posted in Diverse.
